Ας προστεθεί ότι η ελευθερία μπορεί να υφίσταται εντός περιορισμένων επιστημονικών πεδίων (των φυσικών επιστημών, για παράδειγμα) έστω κι αν έχει εξαλειφθεί γενικά στις πολιτικές και κοινωνικές υποθέσεις. Παρ’ όλα αυτά, σε τέτοιες συνθήκες, η συνέχιση της σε περιορισμένα πεδία θα ήταν επισφαλής, όπως αποδεικνύεται από την πολιτική επέμβαση μοντέρνων ολοκληρωτικών κυβερνήσεων (ειδικά Ρωσίας και Γερμανίας) ώστε να καταστείλουν ή να μειώσουν την ελευθερία σε πεδία σαν αυτά της βιολογίας και της φυσικής.
Η εμπειρία μοιάζει να δείχνει ότι, σχεδόν πάντα, η ελευθερία είναι συνθήκη για προωθημένο «επίπεδο πολιτισμού», με την έννοια που χρησιμοποιεί ο Mosca την έκφραση. Μ’ άλλα λόγια, η ελευθερία είναι απαραίτητη ώστε να καταστεί δυνατή η πληρέστερη απελευθέρωση των άδηλων κοινωνικών δυνάμεων και των υπαρκτών δημιουργικών ορμών της κοινωνίας, όπως και η μέγιστη ανάπτυξη τους. Χωρίς ελευθερία μπορεί να υφίσταται σημαντική εξέλιξη σε κάποια περιορισμένη επικράτεια —στη θρησκεία, ίσως, ή στην πολεμική τεχνική, ή σε συμβατικά στυλ τέχνης— όμως η καταναγκαστική συμβατικότητα στην επίσημη γνώμη περιστέλλει την ποικιλία και αμβλύνει τη δημιουργική ζωντάνια όχι μόνο σε τέχνες κι επιστήμες μα και στις οικονομικές και πολιτικές υποθέσεις.
Ελευθερία ή αυτονομία σημαίνει πάνω απ’ όλα, όπως είπα, την ύπαρξη δημόσιας αντιπολίτευσης στην κυβερνώσα ελίτ. Η αποφασιστική ιδιομορφία που έχει μια ελεύθερη κοινωνία βρίσκεται στο γεγονός ότι η ύπαρξη δημόσιας αντιπολίτευσης (ή αντιπολιτεύσεων) είναι ο μοναδικός αποτελεσματικός έλεγχος στην εξουσία της κυβερνώσας ελίτ.
Οι μακιαβελλικοί είναι οι μόνοι οι οποίοι μας είπαν όλη την αλήθεια περί εξουσίας. Άλλοι συγγραφείς είπαν το πολύ πολύ την αλήθεια μόνο για ομάδες πέραν εκείνης στο όνομα της οποίας οι ίδιοι μιλούν. Οι μακιαβελλικοί προσφέρουν ολοκληρωμένη καταγραφή: το πρωταρχικό μέλημα, πρακτικά, όλων των κυρίαρχων έγκειται στην εξυπηρέτηση δικών τους συμφερόντων, στη διατήρηση της δικής τους εξουσίας και των προνομίων τους. Δεν υπάρχουν εξαιρέσεις. Καμμιά θεωρία, καμμιά επαγγελία, καμμιά ηθική, κανένα απόθεμα καλής θέλησης ή θρησκεία δεν θα αναχαιτίσει την εξουσία. Ούτε ιερείς ούτε στρατιώτες, ούτε εργατικοί ηγέτες ούτε επιχειρηματίες, ούτε γραφειοκράτες, ούτε φεουδαλικοί άρχοντες δεν διαφέρουν αναμεταξύ τους στο βασικό τρόπο που θα χρησιμοποιήσουν την εξουσία. Μοναχικοί άγιοι, μ’ ατομική πρόθεση ν’ απαλλαγούν από το νόμο της εξουσίας, θα συσχετίζονται πάραυτα με τούτην μέσω αποστόλων, συνεργατών και οπαδών προς τους οποίους δεν μπορούν, στην οργανωμένη κοινωνική ζωή, ν’ αποφύγουν δεσμεύσεις.
Μόνον εξουσία αναχαιτίζει εξουσία. Η αναχαιτίζουσα εξουσία εκφράζεται με την ύπαρξη και τη δράση αντιπολίτευσης. Κατά παράδοξο τρόπο και για καλή τύχη, έχει παρατηρηθεί πως η ανασχετική επίδραση κάποιας αντιπολίτευσης υπερβαίνει κατά πολύ την υποθετική δύναμη της. Όπως ξέρουν όλοι όσοι έχουν εμπειρίες από οργανώσεις, ακόμη και μια μικρή αντιπολίτευση, εφ’ όσον υπάρχει και δρα πραγματικά, είναι σε θέση να εμποδίσει σ’ αξιοσημείωτη έκταση τις υπερβολές της ηγεσίας. Όταν όμως κάθε αντιπολίτευση έχει καταστραφεί, δεν υπάρχει πια κανένας περιορισμός στο τι οφείλει να πράττει η εξουσία. Ένας δεσποτισμός, οποιοδήποτε είδος δεσποτισμού, μπορεί να φανεί ευεργετικός μόνον κατά τύχη.
Μπορεί ωστόσο να υποστηριχθεί, όπως κάνουν αναρχικοί και αιρετικοί μαρξιστές, πως η επιρροή της αντιπολίτευσης στον περιορισμό των κυρίαρχων έχει ούτως ή άλλως ελάχιστη σημασία για τις μη-ελίτ, για τις μάζες. Η παρουσία αντιπολίτευσης σημαίνει απλά ότι υπάρχει διάσπαση στην κυρίαρχη τάξη· εάν κάποια αποκλεισμένη ελίτ αντικαταστήσει την κυβερνώσα ελίτ, πρόκειται τότε μόνο για μεταβολή στο προσωπικό των κυρίαρχων. Οι μάζες παραμένουν οι κυριαρχούμενοι. Γιατί θα ‘πρεπε να ενδιαφερθούν; Και τι συμφέρον έχει η μεγάλη πλειοψηφία από την όλη διαδικασία;
Είναι αλήθεια πως η αντιπολίτευση αποτελεί μόνον τομέα της ελίτ ως όλο. Αληθεύει επίσης πως όταν η αντιπολίτευση παίρνει την κυβερνητική εξουσία πρόκειται μόνο για μεταβολή αρχόντων. Οι δημαγωγοί της αντιπολίτευσης ισχυρίζονται πως η νίκη τους θα είναι θρίαμβος του λαού· ψεύδονται όμως, όπως κάνουν πάντα οι δημαγωγοί. Εν τούτοις, το αληθοφανές αυτό πόρισμα δεν ευσταθεί· δεν ισχύει ότι οι δραστηριότητες της αντιπολίτευσης δεν ενδιαφέρουν τις μάζες. Μέσω κάποιας περίεργης κι έμμεσης διαδρομής δίκην ελευθερίας, επιστρέφουμε στην αυτοκυβερνησία, την οποία δεν καταφέραμε ν’ ανακαλύψουμε διαμέσου κάποιας ομαλής πορείας.
Η παρουσία αντιπολίτευσης σημαίνει κάποια ρωγμή στην κυρίαρχη τάξη. Μέρος του αγώνα ανάμεσα σε τμήματα της κυρίαρχης τάξης είναι καθαρά εσωτερικό. Ελιγμοί, ραδιουργίες, αλλά και δολοφονίες συντελούνται στην πορεία των αδιάκοπων μηχανορραφιών. Όταν, όμως, η αντιπολίτευση είναι δημόσια, αυτό σημαίνει πως οι συγκρούσεις δεν λύνονται μόνο με εσωτερικές μεταβολές στην υπάρχουσα ελίτ. Η αντιπολίτευση αναγκάζεται να προβεί σε κινήσεις προς τα έξω, πέραν των ορίων της άρχουσας τάξης. Εφ’ όσον η κυριαρχία στηρίζεται στην ικανότητα να ελέγχει τις υπαρκτές κοινωνικές δυνάμεις, η αντιπολίτευση επιδιώκει να προσελκύσει δυνάμεις με το μέρος της, και να προσεταιριστεί νέους -ηγέτες οι οποίοι προέρχονται από τις γραμμές της κοινωνίας. Σ’ αυτό το εγχείρημα, θα υποσχεθεί ορισμένα προνόμια σε διάφορες ομάδες· εάν πετύχει, οφείλει να κρατήσει μερικές τουλάχιστον υποσχέσεις. Ταυτόχρονα, ο αγώνας υποκινεί νέες απαιτήσεις πολλών ομάδων, ακόμη και από μη-ελίτ. Τελικά, η αντιπολίτευση θα προσπαθήσει να καταστρέψει το κύρος της κυβερνώσας ελίτ εκθέτοντας τις αδικίες της διοίκησης της, που τις ξέρει πολύ καλύτερα από τις μάζες.
Η κυβερνώσα ελίτ, αντιμέτωπη με αυτήν την πολλαπλή επίθεση, για να κρατήσει τον έλεγχο, εξαναγκάζεται με τη σειρά της να κάνει ορισμένες παραχωρήσεις και να αντισταθμίσει τουλάχιστον μερικές από τις οφθαλμοφανέστερες καταχρήσεις. Το τελικό έμμεσο αποτέλεσμα του αγώνα, που από μια έποψη είναι μόνο μάχη ανάμεσα σε δυο κύκλους ηγετών, μπορεί έτσι νάναι ευεργετικό για μεγάλα τμήματα των μαζών. Οι μάζες, αποκλεισμένες λόγω του σιδερένιου νόμου της ολιγαρχίας από την άμεση και απελευθερωτική αυτοδιακυβέρνησή τους, είναι σε θέση να περιορίσουν και να ελέγχουν, έμμεσα, την εξουσία των αρχόντων τους. Ο μύθος της αυτοκυβερνησίας μεταφράζεται σε μέτρο πραγματικότητας ένεκα του γεγονότος της ελευθερίας.
Αυτά, λοιπόν, είναι τα κύρια αποτελέσματα της πολιτικής ελευθερίας, του φιλελευθερισμού, πάνω στην κοινωνική δομή. Το ζήτημα όμως της ελευθερίας δεν τελειώνει, όπως οι μακιαβελλικοί δείχνουν άνευ περιστροφών, στο στοιχειώδες πολιτικό επίπεδο. Δεν εξηγούν απλά τι είναι ελευθερία, τι σημαίνει για την κοινωνία, αλλά και σε ποιες συνθήκες διατηρείται. Το δικαίωμα δημόσιας αντιπολίτευσης στους κυρίαρχους, η καρδιά της ελευθερίας, δεν θα παραμείνει ζωντανό με ευχές —κι εκτός αυτού είναι αμφίβολο ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων ενδιαφέρεται και πολύ γι’ αυτό με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Απαιτεί την κοινωνική ύπαρξη κάποιου αριθμού σχετικά αυτόνομων «κοινωνικών δυνάμεων», όπως τις ονομάζει ο Mosca. Προϋποθέτει ότι καμμία ξέχωρη κοινωνική δύναμη —ο στρατός ή ο χρηματικός πλούτος, η εκκλησία, ή η βιομηχανική διαχείριση, η γεωργία ή η εργασία ή η κρατική μηχανή, οποιαδήποτε κι αν είναι.— δεν θα είναι τόσο ισχυρή ώστε να απορροφήσει τις υπόλοιπες κι ως εκ τούτου δεν θα είναι σε θέση να κυριαρχήσει σ’ όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής. Όταν συμβεί κάτι τέτοιο, δεν γίνεται να υπάρχει ουσιώδης αντιπολίτευση στους κυρίαρχους, γιατί η αντιπολίτευση δεν μπορεί να έχει κάποιο κοινωνικό βάρος και επομένως δεν μπορεί να περιορίσει την εξουσία των κυρίαρχων. Μόνον όταν υπάρχουν αρκετές διαφορετικές ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις, που δεν υποτάσσονται εντελώς σε κάποια κοινωνική δύναμη, μπορεί να υπάρχει και διασφάλιση ελευθερίας, εφ’ όσον μονάχα τότε υπάρχει αμοιβαία εποπτεία και ισορροπία ικανή να συγκρατήσει την εξουσία. Δεν υπάρχει καμμιά δύναμη, καμμιά ομάδα και καμμία τάξη που να είναι ο προστάτης της ελευθερίας. Η ελευθερία διαφυλάσσεται απ’ όσους είναι αντίθετοι στην υπαρκτή κυρίαρχη εξουσία. Αντιπολίτευση που δεν εκφράζει γνήσιες κοινωνικές δυνάμεις είναι τόσο ασήμαντη, εν αναφορά προς την εδραιωμένη εξουσία, όσο οι παλιοί γελωτοποιοί της αυλής.
James Burnham – The Machiavellians: Defenders of Freedom New York: John Day Co., 1943
feltor.wordpress.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου